WIBOR przez lata stanowił podstawę do wyliczania oprocentowania w większości kredytów udzielanych w Polsce – zarówno hipotecznych, jak i gotówkowych. Wraz ze wzrostem stóp procentowych i gwałtownym wzrostem rat kredytów, mechanizm ten znalazł się w centrum uwagi prawników, ekonomistów i konsumentów. Coraz częściej pojawiają się pytania o to, czy WIBOR jest legalny, czy jego stosowanie jest zgodne z przepisami ustawy o kredycie konsumenckim i jakie mogą być konsekwencje dla kredytobiorców.
Czym jest WIBOR? Jak łączy się z kredytami konsumenckimi? Dlaczego temat WIBOR-u wzbudza tyle kontrowersji?
Co to jest WIBOR?
WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate) to wskaźnik, który określa, na jakich warunkach banki są skłonne pożyczać sobie nawzajem pieniądze. W praktyce dla konsumentów najważniejsze jest to, że WIBOR przez lata był jednym z głównych składników oprocentowania kredytów – szczególnie hipotecznych i gotówkowych. Oznacza to, że wysokość raty kredytu uzależniona była nie tylko od marży banku, ale także od aktualnej wartości WIBOR-u.
WIBOR a rata kredytu
Wysokość raty kredytu jest uzależniona od poziomu wskaźnika WIBOR. Najczęściej stosowane warianty to WIBOR 3M (aktualizowany co trzy miesiące) oraz WIBOR 6M (aktualizowany co sześć miesięcy). W praktyce oznacza to, że bank może odpowiednio co 3 lub 6 miesięcy zmienić oprocentowanie kredytu, zależnie od aktualnej wartości WIBOR.
Jak przedstawia się więc relacja WIBOR a rata kredytu? Kiedy WIBOR utrzymuje się na niskim poziomie, raty kredytów są relatywnie stabilne i przewidywalne. Sytuacja zmienia się radykalnie, gdy WIBOR wzrasta. Doświadczyliśmy tego w latach 2021–2022. Powiązany z rynkiem międzybankowym WIBOR zaczął gwałtownie rosnąć, co bezpośrednio przełożyło się na znaczny wzrost wysokości miesięcznych rat kredytów.
Jak WIBOR łączy się z kredytami konsumenckimi? Kredyt konsumencki a WIBOR
Zgodnie z przepisami, konsument przed zawarciem umowy powinien zostać poinformowany nie tylko o aktualnym poziomie oprocentowania, ale również o tym, jakie czynniki wpływają na jego zmianę. W przypadku kredytów opartych na WIBOR, to właśnie ten wskaźnik jest jednym z głównych składników kosztu kredytu. Problem polega jednak na tym, że sposób ustalania WIBOR-u był przez lata mało przejrzysty i niedostatecznie zrozumiały dla przeciętnego konsumenta.
Wątpliwości budzi również kwestia, czy umowy kredytowe jasno wskazywały, jak i kiedy WIBOR będzie aktualizowany, oraz czy konsument miał realną możliwość oceny ryzyka związanego z jego zmianą. Jeśli mechanizm ten był opisany nieprecyzyjnie lub w sposób niezrozumiały, można rozważać, czy klauzule umowne dotyczące WIBOR-u nie naruszają przepisów ustawy o kredycie konsumenckim, a w konsekwencji – czy nie są nieważne lub abuzywne, a w tym kontekście sam WIBOR niezgodny z prawem.
Dlaczego temat WIBOR-u wzbudza zainteresowanie prawne?
WIBOR od pewnego czasu znajduje się w centrum uwagi prawników, sądów i organizacji konsumenckich. Powodów tego zainteresowania jest kilka, a każdy z nich dotyczy podstawowych zasad ochrony konsumentów oraz legalności mechanizmu wpływającego bezpośrednio na wysokość rat kredytów.
Po pierwsze, rosnące raty kredytów, szczególnie hipotecznych, uwidoczniły skalę zależności, które możemy roboczo określić jako:
- zależność WIBOR a kredyt gotówkowy,
- zależność kredyt konsumencki a WIBOR.
Po drugie, pojawiły się wątpliwości co do samego mechanizmu ustalania WIBOR-u. W przeciwieństwie do wskaźników opartych na rzeczywistych transakcjach, WIBOR opiera się w dużej mierze na deklaracjach banków, a nie realnych danych z rynku. To rodzi pytanie o jego przejrzystość, obiektywność i odporność na manipulacje. W efekcie część środowisk prawniczych i ekonomicznych zaczęła formułować pogląd, że WIBOR jest nielegalny lub niezgodny z prawem.
Po trzecie, temat ten zyskuje na znaczeniu w planowanej likwidacji WIBOR-u i wprowadzenia nowego wskaźnika referencyjnego. Pojawiają się pytania o konsekwencje tej zmiany dla już zawartych umów, a także o to, czy możliwe jest dochodzenie roszczeń z tytułu stosowania WIBOR-u w przeszłości.
Klauzula oparta na WIBOR a unieważnienie umowy kredytu
Jednym z najważniejszych aspektów prawnych w dyskusji wokół WIBOR-u jest pytanie, czy obecność tego wskaźnika w umowie kredytowej może być podstawą do unieważnienia całej lub części umowy. Ten temat coraz częściej trafia na salę sądową, a kredytobiorcy, wspierani przez kancelarie prawne, próbują wykazać, że klauzule oparte na WIBOR są niezgodne z prawem, a nawet mają charakter niedozwolony (abuzywny).
Podstawą takich roszczeń są przede wszystkim przepisy Kodeksu cywilnego oraz ustawy o kredycie konsumenckim, które wymagają, aby umowy były sformułowane w sposób jasny, zrozumiały i nieprowadzący do rażącej dysproporcji praw i obowiązków między stronami.
Likwidacja WIBOR a kredyt hipoteczny
W 2022 roku ogłoszono decyzję o stopniowym wycofywaniu wskaźnika WIBOR z polskiego rynku finansowego. W jego miejsce wprowadzany jest nowy wskaźnik referencyjny – WIRON (Warsaw Interest Rate Overnight), który ma być bardziej przejrzysty i oparty na rzeczywistych transakcjach, a nie prognozach banków. Proces zmian budzi jednak wiele pytań – szczególnie wśród osób, które spłacają kredyty hipoteczne oparte na dotychczasowym wskaźniku WIBOR.
W praktyce likwidacja WIBOR-u a kredyt hipoteczny oznacza konieczność modyfikacji zapisów w istniejących umowach. Jak to będzie wyglądało w praktyce? Przewidziane są dwa podstawowe scenariusze:
- zastąpienie WIBOR-u wskaźnikiem WIRON,
- aktualizacja umowy za zgodą obu stron.